ضرورت ارتقای کیفیت آموزشی در مدارس دولتی (بخش پایانی)
تربیت معلمین دلسوز، باسواد و متعهد نیاز نظام آموزشی
گالیا توانگر
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های کیفی در نظام آموزشی مدارس دولتی و غیردولتی که همواره توسط دانشآموزان مطرح می‌گردد، تفاوت در شیوه‌های تدریس است، گویی در مدارس دولتی این‌طور به نظر می‌رسد که معلمین باتوجه‌به محدودیت امکانات نمی‌توانند قدرت مانور چندانی در اتخاذ شیوه‌های نوین آموزشی داشته باشند.
یک دانش‌آموز دوره متوسطه در دبیرستان دولتی صراحتاً می‌گوید: «هم‌کلاسی‌های من بیشتر برای نمره قبولی در دروس دشوار تلاش دارند و به دلیل نبود رقابت درسی در کلاس کسی مثلاً به گرفتن یک نمره بالا در درس ریاضی فکر نمی‌کند. از معلم هم بیش از این نمی‌خواهند.»
وی ادامه می‌دهد: «الان وضعیت گزینش دانشآموزان برای مدارس دولتی به‌گونه‌ای است که معمولاً بچه‌هایی در یک سطح روانه کلاس درس می‌شوند و چون حس رقابتی نیست، فقط برای گرفتن یک نمره قبولی درس می‌خوانیم، نه نمره عالی.»
در چنین شرایطی که تنها دانشآموزان متعلق به خانواده‌های کم‌برخوردار و نیز سطح دریافت علمی متوسط روانه کلاس‌های درس در مدارس دولتی می‌شوند، بدون ایجاد حس رقابت تحصیلی هم دانشآموزان به پایین‌ترین نمره راضی‌اند و هم معلمین تلاش بیشتری از خود نشان نمی‌دهند، چون اصولاً از آنها بیش از این خواسته نمی‌شود.
روش‌های پرورش خلاقیت در کلاس درس
یكی از دلایل بی‌توجهی به درس، احساس بی‌تفاوتی و عدم حضور روانی در كلاس درس است. بدیهی است دانش‌آموزانی كه در فرآیند تدریس احساس بودن نكنند به طور ناخودآگاه نسبت به فعالیت‌های كلاس بی‌دقت می‌شوند. پس اگر معلم بخواهد توجه دانشآموزان را در كلاس جلب کند باید احساس حضور دانشآموزان را افزایش دهد.
یكی دیگر از عوامل مهم كاهش توجه، عدم انعكاس عملكرد دانشآموزان است. اگر در فرآیند تدریس به طور مستمر فعالیت‌های دانشآموزان را ارزشیابی كنند و به‌صورت آزمون همواره كیفیت یادگیری آنان را كنترل کنند، مشكل عدم توجه به درس كاهش پیدا می‌کند. البته همواره به یاد داشته باشیم که در ارزشیابی میزان یادگیری دانشآموزان نباید فقط نمره امتحان را ملاک و معیار قرارداد و از دیگر شیوه‌های ارزشیابی نیز استفاده كنید.
روش‌های پرورش خلاقیت، روش «بارش مغزی» و روش «بدیع‌پردازی» است. باتوجه‌به محدودیت زمانی در آموزش‌وپرورش ایران، مسئله مهم این است که معلم باید چه زمینه‌هایی را به‌منظور پرورش خلاقیت کودک فراهم کند. باتوجه‌به این امر، به نظر می‌رسد در سیستم آموزشی، باید دست معلم به‌اندازه کافی باز گذاشته شود. ساختار نظام آموزشی نباید معلم را محدود به ارائه درس کند، بلکه باید امکانات مناسبی به‌منظور پرورش خلاقیت‌های کودکان ارائه شود و معلم اجازه مانور داشته باشد تا به‌منظور پرورش خلاقیت، از حداقل زمان، حداکثر استفاده را ببرد.
عاطفه میری یک معلم برایمان درباره شیوه‌های پرورش خلاقیت در بین کودکان و در کلاس درس دوره ابتدایی توضیح می‌دهد: «در این زمینه، فعالیت‌های فوق‌برنامه از اهمیت بسزایی برخوردار است. معلم، دانش‌آموز و برنامه درسی عواملی هستند که باید با یکدیگر ارتباط داشته باشند؛ چون تعامل بین آنها موجب رشد خلاقیت کودکان می‌شود. روش «بارش مغزی»، یعنی این که معلم سؤالی را مطرح می‌کند و به دانشآموزان اجازه می‌دهد تا همه نظرهایی را که به ذهنشان می‌آید، بیان کنند (خوب یا بد). نظرهای آنها به‌هیچ‌وجه مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرد. در نهایت، پاسخ‌های آنها که روی برگه نوشته شده، جمع‌آوری می‌شود. معلم با مقایسه تمام راه‌حل‌ها، بهترین پاسخ را برمی‌گزیند و از این طریق، ذهن به سمت سیال شدن سوق داده می‌شود.»
این معلم در ادامه می‌افزاید: «مطالعه عوامل مؤثر در تدریس خوب و موفق و روش‌های نوین و پویای تدریس هم مفید است. بسیاری از مباحث که در دوران تحصیل و در قالب کتاب‌های درسی آموزش داده می‌شوند، دیگر هرگز مجالی برای طرح نمی‌یابند و اگر مفاهیم به‌خوبی به دانش‌آموز منتقل نگردد در به‌یادسپاری و به یادآوری آموخته‌ها دچار مشکل می‌شود. معمولاً در تدریس حداقل سه ویژگی برشمرده می‌شود: 1- وجود تعامل بین مدرس و یادگیرنده؛ نه یک جریان یکطرفه که در آن تنها معلم گوینده باشد و دانشآموزان شنونده محض باشند. 2- وجود اهداف از قبل تعیین شده که مدرس بداند به چه هدفی این فعالیت‌ها را انجام دهد. 3- ایجاد فرصت و فضای مناسب برای یادگیری تا یادگیرنده بتواند در بهترین زمان و فضای ممکن موضوع را فرابگیرد.»
مدارس دولتی نیازمند توجه جدی هستند
یوسف نوری وزیر آموزش‌وپرورش ضمن تبیین ضرورت ارتقای کیفیت آموزش در مدارس دولتی، اظهار می‌دارد: «درمدارس دولتی، مهم‌ترین رکن ارتقای کیفیت، معلم است و اگر معلم آماده و توانمند برای مدارس دولتی بفرستیم، موفق می‌شویم.» وی می‌افزاید: «برای ارتقای کیفیت در مدارس دولتی باید، تربیت معلمِ آماده داشته باشیم. در همین راستا، ضمن خدمت را از بخش اداری و برنامه‌ریزی نیروی انسانی گرفتیم و به دانشگاه فرهنگیان دادیم تا به‌تدریج این کار را انجام دهیم.»
وزیر آموزش‌وپرورش با بیان اینکه همه این اقدامات را بر اساس سند تحول بنیادین انجام می‌دهیم و هرکدام قطعه‌ای از سند تحول بنیادین هستند، می‌گوید: «به‌عنوان‌مثال طرح بسته امنیت غذایی در راستای اجرایی‌‌سازی سند تحول بنیادین اجرا می‌شود.»
نوری با تأکید بر اینکه مدارس دولتی ما نیازمند حمایت هستند، می‌گوید: «تمرکز و اولویت ما بر این است که معلم ثابت به مدارس مرزی تخصیص دهیم. ۱۶ استان مرزی داریم که لازم است به آنها معلم ثابت بدهیم، نه اینکه نیروی خرید خدماتی و سربازمعلم، یکی دو سال خدمت کنند و بروند.»
نوری ادامه می‌دهد: «در این صورت ۷۰ درصد موضوع حل شده است. مدارس کانکسی و سنگ و گلی را هم به‌تدریج جایگزین می‌کنیم. مدارس دولتی ما نیازمند توجه جدی هستند؛ هم برای تقویت سرانه و هم تأمین معلم نیازمند این توجه هستند.»
روش‌های افزایش یادگیری در دانشآموزان
اگر درس را در کلاس و با تدریس معلم یاد نگیرید، مجبورید زمان بیشتری را در منزل برای یادگیری همان مبحث در نظر بگیرید و این در حالی است که این بار معلم ندارید و باید خودتان از پس مباحث جدید بربیایید و اگر سؤالی برایتان پیش بیاید، کارتان سخت‌تر هم می‌شود؛ پس منطقی است که یادگیری در کلاس درس بهتر و مؤثرتر و باعث می‌شود وقت بیشتری برای حل تمرین و تست‌زنی داشته باشیم، اما مسئله اینجاست که خیلی وقت‌ها در کلاس درس، تمرکز و آمادگی لازم برای یادگیری را نداریم و درس معلم را متوجه نمی‌شویم.
صادقی یک مشاور تحصیلی راه‌های افزایش یادگیری در کلاس را این‌گونه برایمان تبیین می‌کند: «غیبت زیاد شما را از درس و دانشآموزان دیگر را عقب‌انداخته و باعث می‌شود خیلی از مطالبی که در کلاس مطرح می‌شود را از دست بدهید. پس کمتر غیبت کنید. سعی کنید همیشه در کلاس درس حاضر بوده و از نکاتی که معلم در هنگام درس می‌گوید، غافل نباشید.
گوشی تلفن همراه، رایانه، تبلت و... می‌توانند از عوامل ازدست‌دادن تمرکز شما باشد. در مکان راحتی بنشینید، جایی که بیشترین تمرکز را داشته باشید و با دوستان خود صحبت نکنید. هر چیزی را که فکر می‌کنید باعث حواس‌پرتی شما می‌شود، درون کیف بگذارید و فقط به درسی که داده می‌شود فکر کنید. وقتی معلم شروع به تدریس کرد، با تمرکز کامل به مطالبی که معلم درس می‌دهد گوش کنید.
دانشآموزان برتر همیشه مطالب را در کلاس یاد می‌گیرند و یادگیری را به خانه یا روزهای بعد موکول نمی‌کنند. آنها سعی می‌کنند تمام مطالبی را که باید یاد بگیرند، در همان کلاس درس یاد بگیرند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «نزدیک بودن به معلم و تأثیر آن بر یادگیری توسط واقعیت مجازی در کلاس مورد بررسی قرار گرفت. برای بررسی این فرضیه، یک کلاس مجازی تشکیل شد و با استفاده از واقعیت مجازی به دانشآموزان در ابتدا و انتهای کلاس تکلیف داده شد. در این کلاس مجازی، حل مسائل ریاضی آموزش داده و درس تکرار شد. نتایج این تحقیق نشان داد دانش‌آموزانی که در ابتدای کلاس و نزدیک به معلم می‌نشینند، تکالیف ریاضی خود را بسیار سریع‌تر از دانشآموزان انتهای کلاس انجام می‌دهند و در نتیجه نزدیک بودن به معلم، موجب فراگیری و توجه بیشتر دانشآموزان می شود. محققان در این تحقیق اظهار کردند: برای این که تمامی دانشآموزان از آموزش یکسان بهره گیرند، معلم باید طی تدریس در کلاس درس حرکت کند.»
این مشاور تحصیلی در تکمیل صحبت‌های خود می‌گوید: «مطالعه کلی در مورد تیتر و مطالبی که معلم قرار است در جلسه بعدی آموزش دهد، داشته باشید تا هنگامی که معلم شروع به تدریس کرد بتوانید با او همکاری کرده و به تمام سؤالات او در حین تدریس پاسخ دهید. هم چنین پیش خوانی باعث می‌شود سؤالاتی درباره درس در ذهن شما ایجاد شود که در کلاس و هنگام تدریس معلم، ذهن شما به دنبال یافتن پاسخ این سؤالات خواهد بود و به‌این‌ترتیب حواس شما کمتر پرت می‌شود و این مورد یکی از راه‌های افزایش یادگیری در نوجوانان است و تسلط بیشتری روی مطالب درسی دارید. این راهکار تأثیر بسزایی در افزایش یادگیری در کلاس دارد.»
وی در پایان توصیه دارد: «باید عادت کنید زمانی که معلمتان مطلبی را روی تخته نمی‌نویسد و به‌طورکلی هر زمانی که نیاز نیست به معلم یا تخته نگاه کنید، از صحبت‌های معلمتان و مطالب درسی بیان شده یادداشت‌برداری کنید. یادداشت‌برداری باید شامل مطالب اساسی و مهم درس باشد و به‌صورت خلاصه و جمله‌های کوتاه باشد. سعی کنید سرعت نوشتن خود را بالا ببرید تا بتوانید مطالب بیشتری را یادداشت کنید.
اگر هنگام تدریس یک مبحث سؤالی مرتبط با آن درس در ذهن شما ایجاد می‌شود، باید در همان درس یا مبحثی که معلم در کلاس تدریس می‌کند، سؤالتان را مطرح کنید و در پی یافتن جواب آن باشید. از سؤال پرسیدن هراس نداشته باشید و مطمئن باشید با پرسیدن سؤالات مناسب، مورد تحسین معلم و سایر دانشآموزان قرار می‌گیرید؛ چرا که سؤال که در ذهن شماست، همان سؤالی است که در ذهن بسیاری از دانشآموزان دیگر هم به وجود آمده، اما جرأت پرسیدن آن را نداشته‌اند. اگر در درسی ضعف دارید، حتماً برای رفع آن به‌موقع اقدام کنید. رفع اشکالات درسی خود را موکول به زمان دیگری نکنید تا ایام امتحانات فرابرسد. چون ایام امتحانات زمان مرور درس‌ها است، نه رفع مشکلاتی که در درس‌ها دارید. اگر در مبحث یا درسی مشکل دارید، از فردی که بیشتر می‌داند کمک بگیرید. بسیاری از افراد این کار را انجام نمی‌دهند و برای همین نمی‌توانند مشکلات خود را حل کنند. اطمینان داشته باشید که تمام معلمان می‌خواهند به شما کمک کنند تا بیشتر بدانید. اگر پاسخ سؤالات خود را در کتاب‌های درسی و یا کمک‌درسی دریافت نکردید، به معلم خود یا یکی از دانشآموزان که در این درس توانایی زیادی دارد مراجعه کنید و سؤالات خود را از او بپرسید و یا بخواهید منابع کارآمد را به شما معرفی کند.»
اولویت رفع نواقص مدارس دولتی
سید علی یزدی‌خواه نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی تأکید دارد: «تراکم در کلاس‌های درسی و کیفیت آموزش در مدارس دولتی از مشکلات آموزش‌وپرورش به شمار رفته که باید تدابیر لازم زودتر اتخاذ شود.» وی بیان می‌دارد: «ما نمی‌دانیم با رفتارهای دوگانه وزارت آموزش‌وپرورش باید چگونه برخورد کنیم؟ از یک سو استخدام نیروهای مهر آفرین را به تعویق‌انداختند تا در نهایت مجلس در لایحه ترمیم حقوق آن را مصوب کند؛ از یک سو به استان‌ها لیستی ارسال کردند تا معلمان مهر آفرین را به‌عنوان نیروهای خرید خدمات آموزشی استفاده کنند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «تراکم کلاس‌های درسی، کیفیت آموزش در مدارس دولتی، عدم رسیدن به‌موقع کتاب به تمام مدارس و کمبود معلم از مشکلات اساسی آموزش‌وپرورش است که باید به آنها توجه گردد. از سوی دیگر پاداش پایان خدمت معلمان بعد از یک سال هنوز پرداخت نشده است و سرانه مدارس نیز چند سال است که پرداخت نشده است. باید به این موضوعات رسیدگی عاجل شود.»